Democratische gezondheid onder druk: de rol van AI en onderwijs

Bart Libbrecht, Irina De Knop, Emilie Vandevelde.

Op 3 december 2025 streek het traject CTRL SHIFT DELETE neer in Lennik voor een lezing over democratische gezondheid. De avond was een initiatief van de lokale afdeling van Mensen en Wetenschap, in samenwerking met OSB-VUB, Het Huis van de Mens en het Humanistisch Verbond.

Doctoraatsonderzoeker Emilie Vandevelde nam het publiek mee in een scherpe en prikkelende analyse van de impact van artificiële intelligentie op onze gezondheid, solidariteit en democratie.

AI tussen vooruitgang en risico

Artificiële intelligentie wordt vandaag steeds vaker ingezet in de gezondheidszorg. Op basis van big data kan AI gepersonaliseerde gezondheidsadviezen formuleren, wat kan leiden tot gezondere levensstijlen en een daling van gezondheidsrisico’s. Dat klinkt veelbelovend.

Maar daar schuilen ook belangrijke maatschappelijke risico’s achter. Wanneer gezondheid volledig wordt herleid tot individuele scores en voorspellingen, verschuift de verantwoordelijkheid steeds meer naar het individu. Dat kan de solidariteit ondergraven en leiden tot ongelijke behandeling door overheden en verzekeraars.

Volgens Vandevelde toont de situatie in China hoe ver die logica kan gaan. Daar wordt met behulp van big data een sociaal kredietsysteem uitgebouwd, waarbij burgers beloond of gestraft worden op basis van hun gedrag, meningen en loyaliteit. Kritiek op het systeem kan leiden tot sancties, reisbeperkingen of uitsluiting. Onder het leiderschap van Xi Jinping groeit zo het gevaar van een digitale dictatuur.

Burgerschap als buffer tegen autoritarisme

Tegenover die zorgwekkende evoluties plaatste Vandevelde één krachtig antwoord: onderwijs. Burgerschapsonderwijs blijkt een cruciale hefboom om jongeren weerbaar te maken tegen autoritaire tendensen en het verlies aan solidariteit.

Onderzoek toont aan dat jongeren met een sterke kennis van democratie, mensenrechten en politieke processen significant minder steun vertonen voor autoritaire regimes. Democratische kennis fungeert letterlijk als een buffer tegen manipulatie, machtsconcentratie en digitale controle.

Burgerschap gaat daarbij niet enkel over kennis, maar ook over attitudes, vaardigheden, kritisch denken en maatschappelijke betrokkenheid. Het is geen vak apart dat ergens in het lessenrooster thuishoort, maar een transversaal verhaal dat door alle vakken heen moet lopen.

Jongeren: betrokken, maar anders

Uit recente cijfers blijkt dat ongeveer 70% van de Vlaamse jongeren maatschappelijke betrokkenheid belangrijk vindt. Klassiek politiek engagement – zoals lid worden van een partij – verliest aan belang, maar inzet voor lokale en sociale thema’s blijft sterk aanwezig.

Toch is er een belangrijke verschuiving zichtbaar: het zogenoemde “allesomvattende profiel”, waarbij jongeren op meerdere manieren actief participeren, is in Vlaanderen gedaald van 37% naar 17%. Dat is een signaal dat waakzaamheid vraagt.

Tegelijk tonen studies aan dat de intenties van veertienjarigen sterke voorspellers zijn van later maatschappelijk engagement. Investeren in burgerschap tussen 13 en 15 jaar is dus bijzonder cruciaal.

Leerkrachten onvoldoende voorbereid

Een opvallend pijnpunt dat tijdens de lezing werd aangekaart: slechts 11% van de toekomstige leerkrachten voelt zich vandaag goed voorbereid om burgerschapsonderwijs te geven. Politieke zelfredzaamheid, het vertrouwen om zelf maatschappelijke en politieke thema’s bespreekbaar te maken, blijkt hierbij de belangrijkste sleutelfactor.

Lerarenopleidingen met aparte vakken burgerschap scoren beduidend beter op motivatie, zelfvertrouwen en effectiviteit. Zonder zulke vakken blijft de bereidheid en voorbereiding zorgwekkend laag.

Strategische keuzes voor de toekomst

De conclusie van de avond was helder: wie solidariteit, democratie en vrijheid ernstig neemt, moet strategisch investeren in burgerschapsonderwijs en leerkrachtontwikkeling. Democratische kennis, kritisch denken en politieke zelfredzaamheid zijn geen luxe, maar een noodzakelijk fundament voor een toekomstbestendige samenleving.

De beleidskaders van onder meer de Raad van Europa bieden een stevige basis, maar de echte uitdaging ligt in de concrete implementatie op schoolniveau mét voldoende ondersteuning voor leerkrachten.

Een oproep tot waakzaamheid en engagement

De lezing in Lennik maakte één ding bijzonder duidelijk: technologie is nooit neutraal. AI kan gezondheidswinst opleveren, maar zonder democratische controle en sterke solidariteit dreigt ook een glijdende schaal richting digitale ongelijkheid en autoritaire systemen.

Onderwijs blijft daarbij onze sterkste verdediging. Niet alleen om kennis over te dragen, maar om jongeren op te leiden tot kritische, weerbare en geëngageerde burgers.

Emilie Vandevelde is doctoraatsonderzoeker met een focus op burgerschap, democratische weerbaarheid en politieke participatie van jongeren. In haar onderzoek bestudeert ze hoe onderwijs kan bijdragen aan kritisch denken, solidariteit en weerstand tegen autoritaire tendensen. Ze combineert wetenschappelijke expertise met maatschappelijke betrokkenheid en is een veelgevraagd spreker over democratie, onderwijs en digitale uitdagingen.