Eric (OSB-VUB)
21 mei 2025
Blasfemie als motor van kritisch denken – reflecties van prof. em. Willem Elias
Tijdens zijn lezing op de “Studiedag Blasfemie” in de nasleep van de tentoonstelling “Nom De Dieu” (HuisvandeMens, Huis Praktisch Humanisme, OSB-VUB met de steun van DeMens.nu) zette professor emeritus Willem Elias het begrip blasfemie in het volle licht. Hij benaderde het niet als oppervlakkige provocatie, maar als een artistieke en intellectuele strategie om geloof, waarheid en macht te bevragen.
Elias begon met de rol van humor. Volgens hem is lachen een onmisbaar werktuig binnen het vrijzinnig denken: het prikt hoogdravende waarheden lek en schept ruimte voor reflectie. Kunstenaars die spot en ironie inzetten, maken zo een veilige speelruimte waarin vanzelfsprekendheden onderuit worden gehaald.
Om die dynamiek te duiden, haalde hij de carnavaleske theorie van literatuurfilosoof Michail Bakhtin aan. In het middeleeuwse carnaval, zo stelde Bakhtin, staat de wereld even op zijn kop: macht verschuift van de elite naar het volk en kritiek krijgt vrij spel. Die omkering herkent Elias in de radicale verbeeldingskracht van moderne en surrealistische kunstenaars, die gevestigde waarheden ontregelen.
Daarbij komt de dubbelzinnigheid ter sprake. Met een knipoog naar Nietzsche benadrukte Elias dat feiten op zich misschien hard lijken, maar dat hun betekenis altijd strijdtoneel blijft. Precies in dat spanningsveld tussen feit en interpretatie bloeit kunst: ze toont hoe ‘waarheid’ kan verschuiven zodra men de bril van macht en traditie afzet.
Het naakt vormt volgens Elias een sprekend voorbeeld. Sinds de Renaissance confronteert het lichaam de toeschouwer met verlangen en taboe. Hedendaagse kunstenaars als Lilian Vertessen, die seksueel geweld en genderongelijkheid expliciet aankaarten, stuiten dan ook geregeld op censuur (zelfs aan de VUB). Dergelijke reacties tonen niet de gevaarlijkheid van het werk, zegt Elias, maar de angst van de maatschappij voor onbehaaglijke waarheden.
In onze huidige controlemaatschappij blijft blasfemie daarom nodig. Kunst die grenzen opzoekt—of overschrijdt—prikkelt vrijdenken en ondermijnt onzichtbare hiërarchieën. Zelfs academische autoriteiten, rectoren inbegrepen, moeten zo’n kritische houding gedogen, vindt Elias.
“Blijf blasfemisch,” besluit hij, “want wie niet durft te lachen met macht, verliest het kompas in de zoektocht naar waarheid.”
Met deze oproep sloot een meeslepende dag af, die zowel prikkelde als inspireerde – geheel in de traditie van OSB-VUB om scherpe stemmen een podium te geven en het maatschappelijke gesprek aan te wakkeren.